مقدمه

امروزه چک الکترونیکی به عنوان ابزاری نو برای پرداخت، جایگزین خوبی برای چک های کاغذی در تجارت محسوب می شود. امنیت، سرعت، دقت و فرآیند بازدهی همه تراکنش های این چک ها، در چارچوب قانونی چک های کاغذی طرح ریزی شده اند. در کشور ما نیز اقدامات زیادی در راستای الکترونیکی کردن کامل چک ها در حال انجام است یکی از این اقدامات ثبت چک در سامانه صیاد است که در مقالات قبلی به آن پرداختیم. در این مقاله علاوه بر آشنایی بیشتر با چک الکترویکی ، به بررسی مزایا و معایب آن پرداخته و روش استفاه از این نوع چک آموزش داده می شود.

چک الکترونیکی چیست ؟

از نظر تاریخی به طور دقیق مشخص نیست اولین چک چه زمانی و بر روی چه چیزی نوشته شده است. به باور برخی کارشناسان، احتمالا رومی‌ها 352 سال قبل از میلاد "چک" را ابداع کرده اند. همچنین، مدارکی از سپرده‌گذاری در ایتالیای قرون وسطی و کاتالونیا به شکل چیزی با کاربرد مشابه چک های امروزی و به همین نام موجود است. با اینکه این روزها چک در سطح وسیعی کاربرد دارد؛ باز هم دیده می شود که گاهی سیستم بانکی با مشکلاتی در این مورد مواجه می شود. سوال این است که چگونه می توان این قطعه کاغذ را طوری هدایت کرد که در بین شبکه بانکی گشته و مشکلی به بار نیاورد؟ در بریتانیای قرن هفدهم یکی از پیک‌های بانک لندن در یک یا چند نقطه استقرار یافته و پیک‌های سایر بانک‌ها را پذیرش می کرد.  آن‌ها در این نقطه مذاکره کرده و در مورد معاوضه یا جریان آن ها در جهتی دیگر، تصمیم گیری می کردند. این سیستم Clearinghouse نام داشت که کماکان نیز کاربرد دارد. اما، اولین بار چک الکترونیکی به وسیله خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا مورد استفاده قرار گرفت و بعدا توسط شرکت سرویس‌های نوین مالی F S T C گسترش داده شد.  

چک الکترونیکی ، در واقع نسخه الکترونیکی یا نمایشی چک کاغذی می باشد. برخی ویژگی های چک‌ الکترونیکی عبارتند از:

- دارا بودن اطلاعات موجود در چک‌های کاغذی 

- قابلیت پایه ریزی درچهارچوب قانونی چک‌های کاغذی 

- قابلیت پیوند به اطلاعات نامحدود 

- قابلیت معاوضه سریع بین بخش های دیگر

- قابلیت استفاده شدن در همه تراکنش هایی که چک کاغذی محل دارد

- قابلیت اضافه کردن به مبلغ

چک الکترونیکی در مواردی همچون، تبدیل چک کاغذی دریافت شده از اشخاص در محل خرید یا از طریق ایمیل، سفارش تلفنی، سفارش اینترنتی و پرکردن حساب یا کارت های اعتباری PayPal و ... به کار برده می شود. چک الکترونیکی شامل اطلاعاتی از جمله، دریافت‌کننده چک، مبلغ، زمان پرداخت و اطلاعات حساب می‌باشد. برای امضای چک، پرداخت‌کننده رمزی را برای گشایش کارت دفترچه چک خود وارد می کند که مانند وارد کردن رمز در کارت های هوشمند است. فرایند به کارگیری چک الکترونیکی همانند چک‌ کاغذی می باشد. نویسنده چک Payer، از طریق دسـتگاه‌های الکترونیـکی مختلف چک الکترونیکی را نوشته و آن را توسط ترمینـال ورودی بانک‌ دریافت‌کننده واگذار می‌کند. دریافت‌کننده الکترونیکی نیز چک الکترونیکی را به عنوان نوعی اعتبار، در قالب سپرده دریافت کرده و به بانک‌ پرداخت‌کننده  واگذار می نماید. در نهایت، بانک پرداخت‌کننده چک الکترونیکی را تایید کرده و حساب مرتبط با آن را شارژ می کند.

مزایای چک الکترونیکی

در خصوص مزایای چک الکترونیکی ، می توان موارد زیر را برشمرد:

- کارایی عملیاتی: به طوری که با صرفه جویی در زمان جابه‌جایی، دسته‌بندی و حسابداری چک‌ها از تمام ورودی‌ها، پرسنل فروشگاه و ...، تمرکز بر مواردی مانند فروش، خدمات مشتریان و ... بیشتر خواهد شد. 

- امنیت بالا: از آنجا با استفاده از چک التکرونیکی هیچ یک از اطلاعات محرمانه در دسترس صندوق داران و سایر عوامل قرار نگرفته و پس از انجام فرایند انتقال پول نیز مشتری فقط یک برگه دارد که آن هم از اعتبار خاصی برخوردار نخواهد بود. 

- کارمزد کمتر: بسته به ارائه‌دهنده سرویس، پذیرنده می‌توان کارمزد واریز به بانک و هزینه های کارمزدی چک‌ برگشتی را کاهش داد که این میزان بستگی به سرویس دهنده دارد. 

- کاهش هزینه های عملیاتی: هزینه در پروسه پرداخت توسط چک الکترونیکی نسبت به کارت اعتباری و چک‌ کاغذی و به خصوص کارت نقدی کمتر می باشد. 

- کاهش هزینه اداری: بکارگیری نیروی کار و زمان کمتر در این روش موجب کاهش هزینه های اداری می شود. 

- بهبود تامین بودجه: پروسه شبکه ACH در مقایسه با چک‌های معمولی سریع تر است که منجر به افزایش جریان نقدینگی و همینطور حذف حجم زیادی از هزینه‌های متغیر و  سادگی فرایند پرداخت می شود. 

- بهبود مدیریت ریسک: به دلیل تایید یا رد فوری تراکنش‌ها، بانک اطلاعاتی چک‌های بدسابقه و سایر عوامل ارزیابی ریسک کنترل می شود. همچنین، با تضمین سرویس ارایه‌دهنده ، نگرانی در مورد چک‌های بدسابقه به وجود نمی آید. 

- تسهیل در عملیات حسابداری: به این صورت که جزییات نقل و انتقال به مشتری ارائه شده و موجب افزایش سرعت عملیات حسابداری می شود. 

- سرعت بالا: از آن جا که نیازی به نوشتن مبلغ، تاریخ و امضا بر روی چک الکترونیکی نیست، فرایند تایید، تنها طی چند ثانیه صورت می گیرد.

- عدم محدودیت در گرفتن برگ چک

- حفظ صحت اطلاعات در بستری نامحدود اما کنترل شده 

- از بین رفتن تقلب‌های ایجاد شده احتمالی روی چک

- تایید اتوماتیک محتویات و صحت چک

- اضافه شدن برخی قابلیت ها: قابلیت هایی مانند فعال کردن تاریخ پرداخت و ... چک الکترونیکی را کارامدتر نموده است. 

- عدم برگشت خوردن چک: زیرا در صورت وعده‌دار یا بی محل بودن آن، سامانه چک را صادر نمی کند.

معایب چک الکترونیکی

از معایب چک الکترونیکی ، باید به موارد زیر اشاره کرد :

- لزوم اتصال به اینترنت جهت صدور چک الکترونیکی: صاحب چک باید حتما به‌ صورت آنلاین به انجام عملیات صدور بپردازد که گاهی در برخی فروشگاه ها، کار را مشکل می کند.همچنین باعث عدم امکان بکارگیری در هر مکان می شود.  

- عدم آگاهی کافی بسیاری افراد با چک الکترونیک و فرایند آن: با توجه به بافت سنتی بازار ایران، خیلی از افراد از قبول به کارگیری چک الکترونیک ممانعت می کنند و چون اطلاع رسانی کامل در این باره انجام نشده، اصرار دارند از چک کاغذی و سنتی استفاده نمایند.  

- تفاوت در امکانات سرویس های ارائه دهنده: برای انتخاب سرویس ارائه دهنده باید به مواردی زیادی توجه نمود؛ زیرا در حال حاضر برخی آپشن های ارایه شده در این سرویس ها ممکن است متفاوت باشند. 

- عدم کارایی برای همه افراد جامعه: به دلیل اینکه در فرایند استفاده از چک الکترونیکی خود شخص باید اقدام کند و با توجه به پیچیدگی نسبی این روش برای برخی افراد، ممکن است بکارگیری از آن برای هر کسی مقدور نباشد.

روش صدور چک الکترونیکی

سامانه چک الکترونیکی» جهت صدور و تبادل چک الکترونیکی طراحی شده است. هدف اصلی این سامانه، به حداقل رساندن ریسک و محدودیت های فرایند بکارگیری چک کاغذی و فراهم کردن امنیت و سهولت بیشتر برای مشتریان و بانک‌ها می باشد. سامانه چک الکترونیکی، سامانه‌ای متمرکز است که با استفاده از سامانه‌ چک الکترونیکی صیاد (صدور یکپارچه چک الکترونیک)، چکاوک (زیرساخت انتقال تصویر چک و اسناد وصولی) و زیرساخت‌های اعتبارسنجی بانک مرکزی، سرویس «چک الکترونیکی» را به بانک‌ها و مشتریان آنها ارائه می دهد. 

قبل از هر چیز، روش های ورود به سامانه صیاد را حتما مطالعه کنید.

ابزارهای کلیدی مورد نیاز برای صدور چک الکترونیکی عبارتند از :

1.  داده پیام: داده پیام همان اطلاعات چک است که با استفاده از وسایل الکترونیکی تولید می شود و جهت ثبت امضای الکترونیکی مورد استفاده قرار می گیرد.

2.  امضای الکترونیک: عملیات احراز هویت از طریق امضای الکترونیک صورت می گیرد. امضاء الکترونیک هر نوع علامت برای شناسایی امضاء کننده اطلاعات چک است و توسط سامانه "نماد" بانک مرکزی انجام می شود. 

شرایط صدور چک الکترونیکی اط قرار زیر می باشد: 

• صادر کننده و دارنده چک الکترونیکی باید مشتری شبکه بانکی باشد. 

• صادر کننده باید کد شهاب داشته باشد. 

• صادر کننده باید دارای گواهی امضاء الکترونیکی باشد. گواهی امضاء الکترونیکی مشتریان از طریق سامانه نماد بانک مرکزی انجام می شود. 

• صادرکننده باید در سامانه چک الکترونیک بانک مرکزی عضویت داشته باشد. 

• صادرکننده باید در سامانه های صیاد( سامانه صدور چک الکترونیکی صیاد)، چکاوک و ساتنا عضویت داشته باشد. 

• صادر کننده باید از شرایط فنی ( از نظر تجهیزات لازم) برای اعمال سامانه برخوردار باشد.

منبع : چک الکترونیکی